کتاب «گلگشت خاطرات» «ایرج پزشکزاد» را به دوستانم معرفی کردم و گفتم: اگر نوشته‌های پزشکزاد را دوست دارید، این کتاب را بخوانید.
در جواب همه یک‌صدا گفتند: پزشکزاد دیگه کیه؟
شگفت‌زده از پاسخ‍شان گفتم: نویسنده‌ی «دایی‌جان ناپلئون.»
چند نفری سر تکان دادند و اظهار بی‌اطلاعی کردند و یکی دو نفر این نام برایشان آشنا بود.
مثل همیشه تصمیم گرفتم، خودم دست به کار شوم و به شناساندن ایرج پزشکزاد بپردازم.
ایرج پزشکزاد (الف. پ. آشنا) نویسنده و طنزپرداز معاصر شیفته‌‌ی سعدی بود. ستون «آسمون‌ریسمون» را بر همین مبنا در مجله‌ی فردوسی نوشت. مجموعه خاطرات «حاج مم جعفر در پاریس»، رمان‌های «دایی جان ناپلئون»، «خانواده نیک اختر» و «ماشالله خان در بارگاه هارون الرشید» و نیز نمایشنامه‌های «ادب مرد به ز دولت اوست تحریر شد»، «پسر حاجی بابا جان» و «صندوق لعنت» از جمله بخشی از آثار وی در زمینه طنز است.
دایی‌جان ناپلئون در ادبیات معاصر ایران
نام ایرج پزشکزاد با دایی‌جان ناپلئون گره خورده. تمام زندگی و مصاحبه‌هایش تحت‌تاثیر این رمان طنز قرار‌گرفته و هرگز از زیر سایه‌ی آن خارج نشد. متاسفانه فقدان رمان طنز در ادبیات معاصر ایران به حدی است که بعد از «دایی‌جان ناپلئون» کتاب مطرح و ماندگار دیگری در این عرصه نمی‌توان یافت. اساساً به دلیل همین ویژگی بود که این رمان با وجود بایکوت نسبی از سوی روشنفکران و منتقدان ادبی زمان خود، با استقبال خوانندگان کتاب در ایران مواجه شد.
حسن میرعابدینی، درباره «دایی جان ناپلئون» نوشته که این رمان «از دیدگاهی طنزآمیز به برخوردهای طبقاتی» در ایران در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم می‌پردازد.
داستان از دید سعید، نوجوانی عاشق روایت می‌شود که پزشکزاد ماجرای عشقی او را از ماجرای عاشقانه واقعی خود الهام گرفته بود. اما خیلی زود این ماجرای شخصی، به هزارتوی ماجراهای خانواده‌ای بزرگ و اشرافی گسترش می‌یابد.
در رمان «دایی جان ناپلئون» هر یک از اعضای این خانواده برای حفظ امتیازهایی می‌کوشند که دورانشان سپری شده و این همان «برخورد طبقاتی» است که یک نسل قدیم با دوران جدید مواجه است و منتقدان در نقدها و حتی خود نویسنده در گفت‌وگوهایش بر آن تاکید کرده‌اند.
در جای‌جای رمان دایی‌جان ناپلئون، نویسنده به نکوهشِ در گذشته ماندن وتفاخر به نسب و بیکارگی موروثی می‌پردازد. تغییرات طبقاتی را پس از عصر قاجار به تصویر می‌کشد و نشان می‌دهد که «ژن خوب» و «رانت» تاب پذیرش جوانان تحصیل‌کرده و خوش فکر را ندارد.
شخصیت داستان‌های پزشکزاد نماینده‌ی یکی از افراد جامعه است. او اشراف‌زدگی، توهم پیشرفت، خرافات و جاماندگی فرهنگی را در تک‌تک آثارش پیش می‌کشد و به مانند یک منتقد اجتماعی به سراغشان می‌رود.
چرا آثار پزشکزاد را می‌خوانم؟
ایرج پزشکزاد نویسنده‌ایست درد‌آشنا و زیسته در میان مردم این دیار. او به خوبی نیاز جامعه و تغییرات زمانه را درک کرده و این آگاهی را در آثارش به رخ مخاطب می‌کشد. از پزشکزاد که می‌خوانی هم‌زمان با قدم‌زدن در فضای ایرانی دهه‌ی چهل و پنجاه شمسی، به اکنون می‌اندیشی و از خود می‌پرسی چه چیز در طول سال‌ها در جامعه تغییر کرده؟ چگونه هنوز رد خرافات روی زندگی ما سایه انداخته؟ چطور می‌توان خود را از جاماندگی ذهنی رهانید؟ چرا با وجود چنین گنجینه‌های ارزشمندی، تلاش می‌کنیم تا خود به تنهایی تفکر کنیم و روال دگرگونی جامعه را نادیده بگیریم یا برهم بزنیم؟
زندگی‌نامه
ایرج پزشکزاد سال ۱۳۰۶ در تهران متولد شد. وی پس از تحصیل در ایران و فرانسه در رشته حقوق دانش‌آموخته شد و به مدت پنج سال در ایران به قضاوت در دادگستری مشغول بود. پس از آن به خدمت در وزارت امور خارجه ایران ادامه داد. آخرین سمت پزشکزاد در ایران، مدیرکل روابط فرهنگی بود. او سال‌های آخر عمر خود را کشور آمریکا سپری کرد و ۲۲ دی ۱۴۰۰ درگذشت.
آثار ایرج پزشکزاد
طنز
• حاج مم‌جعفر در پاریس (۱۳۳۳) (خاطرات)
• ماشاالله خان در بارگاه هارون‌الرشید (۱۳۳۷) (رمان)
• بوبول (۱۳۳۸) (طنزیات اجتماعی)
• آسمون ریسمون (۱۳۴۲) (طنزیات ادبی)
• دایی‌جان ناپلئون (۱۳۴۹) (رمان)
• ادب مرد به ز دولت اوست تحریر شد (۱۳۵۲) (نمایش‌نامه)
• انترناسیونال بچه‌پرروها (۱۳۶۳) (طنزیات سیاسی)
• شهر فرنگ از همه رنگ (احتمالاً ۱۳۷۲)
• خانوادهٔ نیک‌اختر (۱۳۸۰) (رمان)
• رستم‌صولتان (۱۳۸۴) (طنزیات اجتماعی)
• گلگشت خاطرات (۱۳۸۶) (طنزیات اجتماعی)
• پسر حاجی باباجان (۱۳۸۷) (نمایش‌نامه)
• به یاد یار و دیار (۱۳۹۱) (خاطرات)
• صندوق لعنت (۱۳۹۴) (نمایش‌نامه)
• بلیط خان‌عمو (نمایش‌نامه)
تاریخی
• مروری در واقعهٔ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و قانون مصونیت نظامیان آمریکایی (تاریخ)
• مروری در تاریخ انقلاب روسیه (۱۳۷۰) (تاریخ)
• مصدق (۱۳۷۲)
• مروری در تاریخ انقلاب فرانسه (۱۳۸۱)
• طنز فاخر سعدی (۱۳۸۱) (نقد و تفسیر)
• حافظ ناشنیده‌پند (۱۳۸۳)
• مروری در انقلاب مشروطیت ایران (۱۳۸۴)
• ریشه‌های اختلاف چین و شوروی
ترجمه
• روزولت / سارا دلانو روزولت (۱۳۲۶)
• ملک مقرب در جمع شیاطین / موریس دوکبرا (۱۳۳۱)
• دختر گرجی / موریس دوکبرا (۱۳۳۴)
• زندانی کازابلانکا / موریس دوکبرا (۱۳۳۵)
• دزیره / آن ماری سلینکو (۱۳۳۵)
• افسونگران دریا / آلفرد ماشار (۱۳۳۶)
• جمیله / هانری بوردو (۱۳۳۷)
• عدالت اجرا شده‌است / ژان مکر (۱۳۳۷)
• دو سرنوشت / ویلکی کالینز (۱۳۴۵)
• فردا گریه خواهم کرد / لیلیان راث (۱۳۴۵)
• ماروا / موریس دوکبرا (۱۳۶۲)
• شوایک سرباز پاکدل / یاروسلاو هاشک (۱۳۶۴)
آخرین دیدگاه‌ها